Sposoby zabezpieczenia roszczenia pauliańskiego
Jeżeli wierzyciel zidentyfikował dokonanie przez swojego dłużnika czynności powodującej pokrzywdzenie i zdecydował się na wytoczenie skargi pauliańskiej, w żadnym momencie nie może być pewien, że jego pozycja przed końcem procesu nie ulegnie pogorszeniu. W każdym przypadku należy poważnie rozważyć celowość wystąpienia z wnioskiem o zabezpieczenie roszczenia. Jako, że roszczenie o ustalenie bezskuteczności czynności prawnej zdziałanej z pokrzywdzeniem wierzyciela jest roszczeniem niepieniężnym, istnieje otwarty katalog możliwych sposobów zabezpieczenia. Od wniosku uprawnionego oraz decyzji sądu zależeć będzie zatem kształt zabezpieczenia.
POTRZEBA ZABEZPIECZENIA
Wytoczenie skargi pauliańskiej przeciwko nabywcy korzyści nie oznacza pozbawienia go prawa rozporządzania korzyścią na rzecz jeszcze dalszych podmiotów. Mogłoby się na pierwszy rzut oka wydawać, że „zdążenie z powództwem” przeciwko osobie trzeciej, kiedy ma ona jeszcze korzyść w swoim majątku, spowoduje stan ochronny wierzyciela z mocy art. 192 pkt. 3 k.p.c. Przepis ten gwarantuje powodowi, że zbycie w toku sprawy rzeczy lub prawa objętego sporem nie ma wpływu na dalszy bieg sprawy (wyrok odnosić będzie skutek także wobec nabywcy). Mogłoby to oznaczać, że jakiekolwiek dalsze czynności pozwanej osoby trzeciej nie storpedują procesu oraz – co ważniejsze – wyrok pauliański w nim wydany posłuży także do zaspokajania z majątku dalszego nabywcy. I w tym rozumowaniu kryje się niebezpieczna dla powoda pułapka…
Mówiąc najogólniej – przedmiotem procesu pauliańskiego nie jest wcale rzecz (korzyść) jako taka, która to została uzyskana przez osobę trzecią. Proces pauliański toczy się bowiem o ukształtowanie prawa wierzyciela w stosunku do tej rzeczy, jej właściciela (osoby trzeciej) jak i wierzycieli osobistych tej osoby.
Z tych między innymi względów przesądzono w orzecznictwie, że do przypadków rozporządzenia w toku procesu pauliańskiego przez osobę trzecią lub kolejnego nabywcę korzyścią stanowiącą przedmiot czynności dokonanej z pokrzywdzeniem wierzycieli, nie stosuje się art. 192 pkt 3 k.p.c.[1] Niezwykle istotne staje się więc odpowiednie zabezpieczenie roszczenia pauliańskiego.
ZABEZPIECZANIE ROSZCZEŃ NIEPIENIĘŻNYCH
Ponieważ roszczenie ze skargi pauliańskiej ma charakter niepieniężny to obowiązuje zasada, że sąd udzieli zabezpieczenia w taki sposób, jaki stosownie do okoliczności uzna za odpowiedni (nie wyłączając też sposobów zabezpieczenia roszczeń pieniężnych). Oznacza to, że w sprawach ze skargi pauliańskiej istnieje otwarty katalog sposobów zabezpieczenia.
Warto przy tym wskazać, że najczęściej już samo dokonanie czynności prawnej z pokrzywdzeniem wierzyciela przez dłużnika i osobę trzecią wystarcza dla uzyskania tego sposobu zabezpieczenia. Sądy wychodzą z założenia, że jednokrotne uprawdopodobnione pokrzywdzenie wierzyciela uzasadnia przekonanie, że w sprawie istnieje ryzyko dalszego dokonywania takich czynności prawnych.
SPOSOBY ZABEZPIECZENIA
Do najpowszechniejszych sposobów zabezpieczenia roszczenia pauliańskiego należy przede wszystkim ustanowienie zakazu zbywania lub obciążania przedmiotu korzyści majątkowej. Nagminnie pomijanym jednak aspektem jest domaganie się także zakazu oddawania rzeczy do korzystania na jakiejkolwiek podstawie, np. poprzez wynajęcie lub wydzierżawienie. Jak pokazuje praktyka, późniejsze wydzierżawienie (wynajęcie) rzeczy może znaczenie utrudnić zaspokojenie z przedmiotu korzyści.
W przypadku nieruchomości, ustanowieniu zakazu towarzyszy niemal zawsze wniosek o wpisanie ostrzeżenia do księgi wieczystej, choć w obecnych realiach prawnych wniosek ten jest zbędny, gdyż sąd ma obowiązek zawiadomić sąd wieczystoksięgowy o ustanowionym zakazie (po czym wpisu dokonuje się z urzędu). Można również domagać się wpisu do księgi wieczystej ostrzeżenia o samym toczącym się postępowaniu[2] – w tym przypadku dalszy nabywca korzyści nie odeprze roszczenia pauliańskiego skierowanego przeciwko niemu. Rzecz jasna ten sposób zabezpieczenia jest mniej efektywny, gdyż konieczne będzie wytoczenie kolejnego powództwa pauliańskego przeciwko temu dalszemu podmiotowi. Bywa również, że sposób ten jest odrzucany przez sądy.[3]
W przypadku mniej typowych czynności fraudacyjnych, jak np. obciążenia majątku hipoteką, powodującego uprzywilejowanie innego wierzyciela, skutecznym sposobem zabezpieczenia może być nakazanie komornikowi sądowemu pozostawienia sum uzyskanych w wyniku zbycia nieruchomości, a mających przypaść osobie trzeciej, na rachunku depozytowym Ministra Finansów do czasu prawomocnego zakończenia postępowania ze skargi pauliańskiej. Skutkiem powyższego rozwiązania będzie zaspokojenie się przez wierzyciela pauliańskiego z tych środków z pierwszeństwem przed wierzycielem hipotecznym w razie pomyślnego rozstrzygnięcia ze skargi pauliańskiej. Sposób ten spełni swoją funkcję również w przypadku zaskarżenia ustanowionej służebności czy prawa użytkowania – jednak tylko, gdy prawa te będą wygasać po przeprowadzonej egzekucji (z momentem przysądzenia własności).
W sytuacji, gdy przedmiotem korzyści są prawa spółkowe (akcje, udziały) przydatnym sposobem zabezpieczenia może być nakazanie pozwanemu powstrzymywania się od wykonywania określonych uprawnień korporacyjnych do czasu prawomocnego zakończenia postępowania.[4]
Natomiast kwestią sporną jest domaganie się zawieszenia postępowania egzekucyjnego w sytuacji, w której inni wierzyciele osoby trzeciej prowadzą już egzekucję i grozi to sprzedażą przedmiotu korzyści (tyle, że przez komornika)[5]. W takim przypadku można byłoby ewentualnie rozważyć ubieganie się o udzielenie zabezpieczenia zmierzającego do spełnienia świadczenia (tzw. zabezpieczenie antycypacyjne). Skutkiem tego byłoby umożliwienie wierzycielowi egzekucji ze składnika majątku osoby trzeciej, które wyszedł z majątku dłużnika z pokrzywdzeniem wierzyciela. Może być to jednak problematyczne, gdyż w dalszym ciągu szereg wątpliwości budzi zagadnienie, czy wierzyciel pauliański mógłby się przyłączyć do egzekucji prowadzonej z wniosku wierzycieli osoby trzeciej.[6]
Powszechnie przyjmuje się, że nie jest z kolei zasadne domaganie się zabezpieczenia poprzez ustanowienie hipoteki przymusowej – jest to sposób zabezpieczania roszczeń typowo pieniężnych i wobec tego nie będzie adekwatny w sprawie ze skargi pauliańskiej.[7]
PODSUMOWANIE
Wytoczenie powództwa pauliańskiego przeciwko nabywcy korzyści samo w sobie nie uodparnia wierzyciela przeciwko ewentualnym dalszym rozporządzeniom korzyścią, przez co istotne staje się zabezpieczenie roszczenia. Sposób zabezpieczenia powinien umożliwić zrealizowanie wyroku pauliańskiego. W zależności od charakteru korzyści uzyskanej przez osobę trzecią możliwe są zasadniczo każde rodzaje zabezpieczeń, które będą adekwatne dla celu skargi pauliańskiej. W praktyce obrotu wypracowano jednak kilka wiodących sposobów, które zyskały akceptację w orzecznictwie.
